Böyük Partlayış

Bele bir sual : Genişlenen kainat bes neyin içinde genişlenir? Axı xaricinde nese olmalı deyil?

Fizikler, genişlenen bir kainatı daha gözel anlatmaq üçün bele bir misaldan istifade edirler : Şar misalı. Şarın sethine çekilmiş qara nöqteler düşünün. Bu qara nöqteler qalaktikalar olsun. Şarın köpmesi de kainatın genişlemesini temsil etsin. Şar köpdükce, qara nöqteler arasındakı mesafe de artacaq. Onu da deyim ki, benzetmeni sırf eyni olaraq anlayıb, şarın içi ile kainat arasında da benzerlik axtarılır. Amma bu misal sırf genişlemeni göstermek üçün verilir.

Niye bunu anlatdım? Çünki yuxarıda yazdığım sual da bu tip eynileşdirmelerden töreyir. Kainat öz içinde vardır. İnanmaq belke çetindir, amma kainat başqa bir şeyin içinde olmadan genişleyir !

Eynşteynin Nisbilik Nezeriyyesi kainata yeni bir baxış getirdi. Nezeriyye yerin cazibe qüvvesini ( qravitasiya ) bir qüvve olaraq yox, feza-zaman içindeki eyrilik ( bükülmeler ) olaraq tesvir edir. Ele Böyük Partlayış anına gedile bilmemesinde esas problemlerden biri de budur, önceki ismarışda dediyimiz kimi.

De Sitter de, Eynşteynin tenliklerinden istifade ederek, fezanın daha böyük ölçülere sahib feza daxilinde genişlemek mecburiyyetinde olmadığını göstermişdir.

ardı var...

Material fikrini.de forumundan götürülüb (müellif DeCatte) . Redakte eden: ilmar.

Böyük Partlayış

Böyük Partlayış`dan evvel ne var idi?

“Heç kes bilmir!” – deye cavab verir bu suala, Harvard`dan Avi Loeb. Sonra ise “Belke kainatımızdan önce heç bir şey yox idi, belke de kainat arxa-arxaya Böyük Partlayış merhelelerinden keçir. Amma bu ve ya o biri hipotezi destekleyecek heç bir empirik bilgi yoxdur”.

Mehz "Böyük partlayış"a qederki müddetde nelerin baş verdiyini Elm alemi bilmediyinden, hemin periodu "Böyük partlayış" adlandırırlar.

Bu suala cavab tapmaq üçün alimlerin elinde iki nezeriyye var. Kvant mexanikası, hansı ki, en kiçik fundamental parçacıqların dünyasını öyrenir, o biri de Nisbilik nezeriyyesi. Her iki nezeriyye de öz sahelerinde uğurludur. Amma bir-biri ile uyuşmur !

Eslinde bu fikirle tam razilaşmaq mümkün deyil. Çünki evvela Kvant mexanikası elementar (fundamental zerrecikler ferqlidir) zerreciklerin mehz mexanikasını öyrenir, onların nece qurulduğunu xasselerini ve s. kimi suallardan ise yan keçir (bunu Standart Model adlanan nezeriyye öyrenir). Nisbilik nezeriyyesi ile Kvant mexanikası "uyuşmur" uğurlu ifade deyil. Nisbilik nezeriyyesini kvantlamaq olmur, bele desek daha düzgün olar. Çünki bu nezeriyyeler bir-birini inkar etmir.

Loeb, “Ta en başa qeder gede bilmeyimiz üçün, kvant mexanikası ile qravitasiyanı birleşdire bilecek nezeriyyeye ehtiyacımız var” – deyir. İllerle davam eden tecrübe ve araşdırmalardan sonra, bugün dörd fundamental qüvvenin (qarşılıqlı tesir, red. ilmar) varlığını aşkar edilib. Bunlar yerin cazibe, elektromaqnit, şiddetli ve zeif nüve qüvveleridir (azerbaycandilli edebiyyatda şiddetli ve zeif nüve qüvveleri müvafiq olaraq güclü ve zeif qarşılıqlı tesir adlanır, red. ilmar).

Yerin cazibe qüvvesini bilirik. Elektromaqnetizm atomu emele getiren nüve ve çevresinde dolanan elektronları bir-birine bağlayır. Şiddetli nüve qüvvesi, atom nüvesinin içindeki proton ve neytron kimi parçacıqları emele getiren ve kuark adlanan temel hissecikleri nüve içinde (görünür müellif kvarkları bir-birine bağlayan demek isteyib, red. ilmar) saxlayır. Zeif nüve qüvvesi ise, madde parçacıqlarının (elementar zerreciklerin, red. ilmar) deyişerek başqa madde halına (başqa zerreciklere, red. ilmar) keçmesine yardımçı olan qüvvedir.

Fizikler, son 20 ilde zeif nüve qüvvesi ve elektromaqnetizmanı elaqelendirdiler. Yeni bunların ana qüvvenin deyişik enerjilerdeki ferqli növleri olduğunu gösterdiler ! Kainatın ilk ortaya çıxdığı andan saniyenin 10 milyardda biri qeder zaman keçdikden sonra hemen ana qüvve ( ki, genişlemeyi tetiklemişdi ! ) – yeni elektrozeif qüvve iki qola ayrıldı : elektromaqnit ve zeif nüve qüvveleri.

Şiddetli nüve qüvvesi ile elektrozeif qüvveni tam da elaqelendire bilmeseler de, elm adamları bu dörd qolun kainatın ilk günlerinde tek ana qüvve olduqlarını düşünürler. Ancaq nisbilik nezeriyyesinin üzerine oturduğu yerin cazibe qüvvesi ise problemlidir. Çünki, o biri qüvveler ile qarşılaşdıranda çox-çox zeif qalır. Yene de, o biri qüvveler ancaq bir atom nüvesinin radiusu qeder menzile sahibdir, ancaq yerin cazibe qüvvesi kainatın bir ucundan o biri ucuna qeder uzanır. Qısası, bezi problemlerden ötrü Böyük Partlayış anına ve ondan öncesine çatmaq olmur.

P.S : Bezi alimler, Supersicim Nezeriyyesinin Nisbilik Nezeriyyesi ve Kvant mexanikasını birleşdirdiyini düşünür. Bunun haqda sonra danışmaq ümidile ...

ardı var...

Material fikrini.de forumundan götürülüb (müellif DeCatte) . Redakte eden ve şerhçi (göy rengli yazılar): ilmar

ELANLAR

Böyük Partlayış

Böyük Partlayış hansı növ partlayış idi?

Böyük Partlayış, tebietde ve günlük heyatımızda rastlaşdığımız partlayışlardan ferqlidir. Kosmik mikrodalğa fon şüası üzerinde bir çox hessas ölçümler ile kainatın tarixi, tekamülü ve s. haqqında deyerli elmi faktlar elde eden WMAP peyk idareçisi Çarlz Benet`e göre Böyük Partlayış fizikasının heç bir yerinde "partlayış" sözü keçmez ! Halbuki ekseriyyet hele de Böyük Partlayışdan söhbet açılanda bomba partlaması kimi bir şey anlayır. Bu ise yanlışdır. WMAP, kosmik mikrodalğa fonu ile elaqeli en qeti resmi bize teqdim etmişdir. Bu fotonlar ( söhbet mikrodalğa fonundan gedir ), kainatın emele gelmesinden 380.000 il sonra protonlarla elektronların ilk defe birleşib atomu yaratmasından bu yana fezada yer alırlar.

Astronomlar, kainatın indiki halının bir önceki halına nisbeten bir az daha geniş, bir az daha soyuq ve bir az daha az sıx olduğunu göstermişlerdir. Bu kosmik genişlemenin tebietidir. Benet, “Böyük Partlayış eslinde bu nezeriyye üçün doğru ad deyil” – deyir. “Bu nezeriyye kainatın genişlenib soyuduğunu anlatır, ortada herhansı partlayış yoxdur.” – deye elave edir, Benet.

İndi belke, “bes Böyük Partlayış fezada baş vermiş en şiddetli partlayış deyildi?” – deye düşünürük...

Qebul edirem ki, nezeriyyenin ismi kimyevi partlayış kimi ağlımızda standart bir partlayış düşüncesi emele getirir. Bu düşünce de bir defe ağlımıza yerleşdiyi zaman, Böyük Partlayış`ı başqa bir şey kimi düşünmek insana çetin gelir. Amma beledir, dostlar, ortada partlayış zad yoxdu. Kainatın başlanğıcı bir partlayış deyildi. Başlanğıc qatlanmış bir kağızın açılmasını ağla getiren bir prosesle, maddenin, enerjinin, zamanın ve fezanın emele gelmesi idi. Bezileri sanır ki, kainat yoxluqdan yaranıb. Amma bunu destekleyecek heç bir sübut yoxdur. (inkar edecek sübut da yoxdur, red. ilmar)

Princeton Universitetinden Devid Şpergel, “Daha yaxşı ad Genişleme Nezeriyyesi olardı” – deyir. Ve elave edir : “Çünki bu gerçekten kainatın nece genişlediyini anlatan nezeriyyedir.”

ardı var...

Material fikrini.de forumundan götürülüb (müellif DeCatte) . Redakte eden: ilmar.